Voormalige buitenplaatsen

Overzicht van voormalige buitenplaatsen binnen de gemeente Utrecht

Onder een buitenplaats verstaan we een samenhangend geheel van hoofdgebouw, groenaanleg en bijgebouwen. Soms hoorden ook uitgebreide landbouwgronden tot de eigendommen. In de kaart zijn deze buiten beschouwing gelaten.

De buitenplaatsenkaart bevat informatie over voormalige buitenplaatsen in Utrecht. Sommige buitenplaatsen zijn volledig verdwenen, van andere zijn nog restanten van huis en/of tuin aanwezig. In een enkel geval is de buitenplaats vrij intact bewaard gebleven of is de samenhang tussen huis en tuin hersteld.

Niet alle buitenplaatsen zijn goed te lokaliseren. Soms is de precieze ligging onbekend of zijn de begrenzingen onzeker. Bovendien zijn buitenplaatsen veranderlijk. Ze ontwikkelen zich in de loop van de tijd in functie, vorm en omvang. Kortom: het is niet altijd met zekerheid vast te stellen wat de grenzen van een buitenplaats waren. Bij aanklikken van een buitenplaats op de kaart staat vermeld hoe (on)zeker de begrenzingen zijn.

Buitenplaatsen komen in verschillende vormen voor. Het klassieke “buiten” is het zomerverblijf van een welgestelde familie. Er zijn ook buitenplaatsen die ontstonden bij bedrijven of fabrieken – deze moesten dan vaak het succes van de onderneming uitdragen (bijv.: Huis Voorzorg, Rotsoord, Zijdebalen). Utrecht had daarnaast een aantal luxe herbergen met bijbehorende theetuinen, die later uitgroeiden tot buitenplaats (bijv.: De Oorsprong, Den Hommel, Rhijnlust). Tot slot zijn er de succesvolle boerenbedrijven of hoveniers, waarvan het woongebouw met omliggende tuin uitgroeide tot buitenplaatsproporties (bijv.: Jaffa, Marksland, Minsweerd, de Minstroom).

Veel buitenplaatsen liggen aan belangrijke waterwegen of verkeersaders van de stad, zoals de Vecht, de Krommerijn, de Leidsche Rijn, de Vaartsche Rijn en de Biltstraat/Biltsestraatweg (bijv.: Oog in Al, Welgelegen, Roosendaal, Gildestein, Bloeiendaal, etc.). Deze plekken waren goed bereikbaar – een belangrijke voorwaarde voor een plek voor vrijetijdsbesteding, tijdelijke bewoning of het ontvangen van gasten, en eveneens belangrijk voor de aan- en afvoerlijnen van succesvolle bedrijven. Ook populair voor de aanleg van buitenplaatsen waren voormalige kloosterterreinen (bijv.: Daelwijck, Oudwijk, Hof ter Weyde, Chartreuse) en middeleeuwse hofstedes of heerlijkheden (bijv.: Huis te Voorn, Huis te Veen, Rhijnauwen, het Hogeland, Soestbergen). Daarnaast waren de Maliebaan en de gebieden net buiten de stadswallen aantrekkelijke plekken voor buitenplaatsen (bijv.: Het Park, Nieuweroord, Raadwijk)